Que pasou na Guerra Civil

 En Galicia Confidencial

O meu amigo Federico Cocho ven de publicar un libro necesario e oportuno: “Guerra Civil, que pasou en Galicia e en España” (Xerais, 2011). O texto está ordenado en trinta capítulos nos que o autor relata cronolóxicamente, en forma de crónica xornalística,  a sucesión de feitos que levan desde as debilidades da II República e os movementos conspirativos (o que Azaña cualificou como unha “carreira cega cara a catástrofe”), ata os principais episodios da guerra, a cruel persecusión dos derrotados na postguerra e a lenta e sistemática eliminación dos maquis, despois de anos de estéril resistencia polos montes. 

É un libro honesto e rigoroso, froito de catro anos de intenso traballo e do estudio de numerosa documentación. O autor fai un excelente labor de síntese e constrúe un texto con vocación divulgativa e de gran valor educativo, que debería ser lectura abrigada en todos os centros de ensino de Galicia. Despois de anos de medo e silencio é preciso contar a historia con honestidade para evitar que se repitan os erros do pasado. “Honrar aos que sufriron. Rehabilitar a memoria dos asasinados naquel baño de sangue. (...) Interiorizar a lección contra a intolerancia, contra os salvapatrias, contra os extremistas. Aprender da historia para manter sempre viva a chama da liberdade e da paz”, tal como reclama o propio autor.

Cando ocorre unha catástrofe natural (Haiti, Fukushima) queda unha pegada de destrucción e morte. Máis cando se produce unha confrontación bélica permanece, ademáis, un rastro de temor, de xenreira e de contas pendentes que fai que as feridas permanezan abertas durante xeracións. Hai pouco estivemos en Mostar –conteino noutra crónica-, a elí puidemos ver o medo nos ollos da xente, o silencio receloso e a emoción asomando no rostro. Tamén vimos os parques da cidade sementados de túmulos. 

Nunha guerra, e máis nunha guerra entre irmáns, hai sempre un traballo previo para alimentar o odio, para afondar na crispación que leva á construcción das barricadas e o uso das armas. Nos preámbulos da Guerra Civil houbo unha extensa confabulación civil e militar que preparou o terreo para provocar e xustificar o derramento de sangue. O hispanista Paul Preston (El holocausto) preguntábase, nunha recente entrevista, como puido chegar tan lonxe o odio. A súa muller atopouno algunha vez chorando sobre os documentos que lle serviron de base para contar esta historia, que él mesmo cualifica como inhumana.  “Os franquistas –decía o historiador- vían España como un corpo donde se incrustara unha especie de veleno en forma de comunismo, anarquismo ou liberalismo, un veleno que compría quitar exterminando físicamente ás persoas portadoras”. Foi unha guerra cruel, na que morreron milleiros de inocentes, seguida dunha longa postguerra na que os vencedores practicaron unha represión sistemática e continuada sobre os vencidos.

Despois de tantos anos de medo e silencio, a Guerra Civil comezou, nos últimos anos, a ser tema literario para diversos autores (Rivas, Mendoza, Muñoz Molina), e hai historiadores e grupos de traballo que están a facer unha grande labor de investigación para procurar a verdade histórica. Débese mencionar o rigoroso traballo realizado polas universidades galegas (“As vítimas, as voces, os nomes e os lugares”), baixo a dirección do profesor Lourenzo Prieto. Tamén hai numerosas asociacións para a recuperación da memoria histórica que procuran a restauración da honra das víctimas do franquismo.

Pero era preciso un libro coma este, con afán divulgativo e coa pretensión de achegar unha lectura honesta da historia a quen queira comprender as causas e as consecuencias terribles desta guerra, que marcou o século XX deste país e mesmo de Europa. O propio autor explicaba nunha entrevista a orixe deste texto: “Foi por unha cuestión de interese persoal. O meu pai, Ángel Cocho, foi secretario das Mocedades Galeguistas e logo militante do Partido Galeguista. Nun proceso de busca de información atopei que faltaba un libro de síntese, que contase a guerra desde unha óptica galega”. Tamén afirma: “Galicia quedou pronto na zona nacional, e daquela moitos galegos foron mobilizados porque ´lles tocaba`. Pero o mito da Galicia fascista é mentira: así o proban os 14.000 represaliados que contabilizou ´Nomes e Voces`. (...) O que pasou en Galicia é unha proba de que o golpe tiña unha intención exterminadora, pois non era para nada necesario. A guerra só durou uns días, pero houbo 5.000 fusilados ou ´paseados`”. 

O xeneral Mola, que exerceu como “director” da conspiración enviou instruccións por escrito (maio do 36): “Se tendrá en cuenta que la acción ha de ser en extremo violenta para reducir lo antes posible a un enemigo fuerte y bien organizado”. Os militares sublevados empregaron o terror de xeito sistemático. Contaron, ademáis, coa cobertura ideolóxica da Igrexa: “Houbo complicidade e aberta colaboración represora para o que definiron como “Cruzada”. Foi un apoio clave na ultracatólica España do momento”.

En Galicia non houbo campos de batalla: os nosos mozos foron morrer noutras xeografías. Pero houbo unha represión cruel contra dos vencidos, durante e despois da guerra, e houbo campos de concentración que acolleron a miles de presos en condicións infrahumanas, milleiros de cidadáns honestos perseguidos e humillados, e outros que fuxiron de España para salvar a vida ou evitar a prisión...

Como dí o autor no prólogo do libro: “Bágoas, moitas bágoas. Dor e sufrimento inimaxinables na Galicia de hoxe. Milleiros de mozos levados a morrer nunha guerra da que tamén foron vítimas. Vidas estragadas en plena mocidade. Moreas de crimes impunes por todos os recunchos do país. Viúvas, orfos e nais desgarradas pola perda dos fillos. Cárcere e penalidades sen conto para milleiros de familias”. Esa é a nosa historia e convén coñecela. Para eso serve este excelente libro de Federico Cocho.

Homenaxe ás vítimas do franquismo (Díaz Pardo). Campo da Rata (A Coruña)

Eloxio da educación

 En Galicia Confidencial

Na casa onde nacín non había ningún libro. Meus avós, que axudaron na miña crianza, eran caseiros e pobres. Tiñan unha intelixencia notable pero grandes dificultades para a lectura. De neno escribín moitas cartas ao dictado para os tios que estaban na emigración. Ese sería o meu destino, ou o andamio, se non tivera a fortuna de coñecer a unha mestra, dona Carme, que tivo unha influencia decisiva na miña vida. Prestoume os libros da súa biblioteca e lin a Pearl S. Buck, Somerset Maugham, Mark Twain e Anatole France con dez anos. Ela é a principal responsable do meu amor polos libros. Tamén convenceu a meu pai, chegado o momento, para poder estudiar o bachillerato; daquela era máis complicado que hoxe: había que desplazarse a Santiago e supoñía unha carga económica dificil de afrontar. Ela fixo os trámites precisos para conseguir unha bolsa de estudios: dese xeito meu irmán e máis eu puidemos iniciar a nosa vida de estudiantes.

Falo de min porque é o exemplo que teño máis a man; moitas persoas poderían contar vivencias semellantes. Pero o que quero reflectir é que un bo mestre cambia a vida dunha persoa, pode modificar a traxectoria dun destino. Tiven a ocasión de expresarlle a miña gratitude e afecto a esta mestra exemplar (cuñada de Avelino Pousa Antelo) e sei do orgullo que sentía por aqueles alumnos que ela axudou a ir máis alá dos estudios primarios. 

Houbo un tempo recente en que a formación gozaba de grande prestixio e os mestres eran respectados e admirados polo seu saber. Nos tempos da República fíxose un esforzo intenso para elevar o nivel cultural dos traballadores, naquela sociedade donde o analfabetismo afectaba a unha importante porcentaxe da poboación. O mestre interpretado por Fernán Gómez en “A lingua das bolboretas” é o paradigma dos ensinantes daquel tempo: persoas entregadas ao seu labor con entusiasmo e coa convicción de estar a construir a modernidade do país. A guerra civil truncou aquela proxección e na postguerra o colectivo dos mestres foi perseguido con ensañamento. O réxime considerou que os portadores da cultura eran os seus principais inimigos. Manuel Rivas relata moi ben esta crispación. O neno protagonista, tan apreciado e protexido polo vello mestre, solta o veleno inxectado en vena polos seus maiores: “Buscaba con desespero o rostro do mestre para chamarlle traidor e criminal. Pero o convoi era xa unha nube de po ao lonxe e eu, no medio da alameda, cos puños pechados, só fun capaz de murmurar com rabia: ¡Sapo! ¡Tilonorrinco! ¡Iris!”.

 

Hai un par de meses asistín á presentación do libro “Vida y pedagogía de un maestro:  Julián Pérez Palacios”, convidado pola súa filla Irene. Neste volume, escrito por un neto, queda reflectido o enorme labor realizado por este home nacido en Salamanca que chegou á parroquia de Rúa, en Cervo (Lugo), e atopouse con que os nenos falaban un idioma extraño e ficaban mudos diante do mestre. Atendía a máis de 50 alumnos de tódalas idades e aínda hoxe é recordado con grande afecto. Malia que non tiña unha militancia política destacada, na postguerra foi sometido a consello de guerra, destituído do seu cargo e estivo preso no Porto de Santa María. É un exemplo daqueles mestres admirables que tentaron mellorar a vida dos seus alumnos mediante a cultura.

Nestes últimos tempos estamos asistindo a unha campaña de desprestixio do ensino público e da figura do mestre que recorda a que se fixo naquela época. O obxectivo perseguido non é tanto o castigo ideolóxico, como foi daquela, senon a busca de espazos de negocio coa progresiva privatización deste servizo público que, ata o momento, ten prestixio social e unha boa calidade. Nos medios de prensa afíns estase a perfilar a figura do ensinante público como un funcionario incompetente e absentista. Nada máis lonxe da realidade: a grande maioría dos profesionais van máis aló do que esixe o estrito cumplimento do deber (o mesmo que na sanidade, onde se está a desenvolver unha campaña de descrédito semellante e co mesmo fin).

Máis esta Xunta de señoritos ten nostalxia dunha sociedade como a de tempos pretéritos. De seguir adiante coa sua tarefa poderá chegar o momento en que exista unha educación privada para as élites e un sistema educativo público, de baixa calidade, para a plebe. Dese xeito quedará anulada toda posibilidade de emerxencia social e estará claro cal é o lugar de cada quen. Estes dirixentes teñen un discurso oficial no que din defender o público e unhas actuacións reais que o degradan. Esta noxenta campaña de desprestixio, xunto coa reducción do profesorado e a precarización da situación nas aulas só poden levar polo camiño indicado. Ainda que tenten exculparse coas verbas a linguaxe corporal ben que os delata: tanto o presidente como o conselleiro Vázquez vense a sí mesmos como membros dunha caste, situados por enriba do vulgo. Non hai máis que ver a arrogancia e a displicencia con que tenden a man ao populacho que congregan nas súas festas. Despois teñen que lavarse con esmero para quitar de enriba o cheiro do esterco.

Mostar: eu estiven alí

 En Galicia Hoxe

Nestes primeiros días de setembro tivemos a oportunidade de facer unha viaxe, xunto con outros amigos (Manolo Iglesias, Fina Quintáns e Che Turnes), polas terras de Croacia, un dos territorios da antigua Iugoslavia. Fixemos o percorrido desde o sur (Dubrovnik) ata o norte (Pula, na península de Istria), xa perto de Italia. Foron días de lecer que nos deron a oportunidade de reforzar os vínculos da amizade e de gozar dunha paisaxe extraordinaria e das cálidas augas mediterráneas. 

Podería falar da beleza dalgunhas cidades (Dubrovnik, Split, Trogir, Rovinj), da cor azul verdosa do Adriático, dos centenares de illas e illotes que embelecen o contorno da costa e amansan as augas deste mar calmo e transparente, ou da paisaxe do parque nacional de Plitvice, sementado de lagos e fervenzas. Tamén podería facer referencia á beleza dos habitantes da Dalmacia, ao seu carácter acolledor e á benignidade deste clima privilexiado. Podería facer unha estampa bucólica destes días de descanso e diversión. Máis non vai ser así, porque tamén estivemos en Mostar.

Houbo un día que cruzamos a fronteira –inexistente poucos anos atrás- e entramos en Bosnia-Herzegovina. Deixamos a costa e, seguindo a ribeira do río Neretva, chegamos á cidade de Mostar. Este territorio foi moi castigado durante a guerra fratricida que se desenvolveu desde 1991 a 1995 e que deixou a península balcánica desmembrada en seis pequenos estados independentes. De seguro que houbo responsables internos e externos que avivaron as confrontacións étnicas, relixiosas, lingüísticas e territoriais para que un estado próspero e poderoso –estaba próxima a súa integración na Comunidade Europea- se vise, de súpeto, envolto nun conflicto violento que deixou feridas que tardarán varias xeracións en cicatrizar. Despois de ver o que vin, poido afirmar que aquí perdeu o pobo. De seguro que alguén obtivo beneficios desta crueldade, pero a xente do común só acadou dor, pobreza, rencor e frustración.

 Srebrenica e Sarajevo foron, se cadra, as cidades máis castigadas nesta guerra que deixou máis de 250.000 mortos. Houbo asasinatos en masa, violacións colectivas, episodios de crueldade extrema que os cronistas contaron no seu momento. Pero, despois de dezaseis anos de rematada a guerra eu vin en Mostar casas destruidas, cascallos acumulados e as pegadas dos disparos nas paredes dos edificios. Vin túmulos de civís no medio da cidade, onde deberían estar os parques para os xogos infantís. Vin a amargura reflexada nos rostros e a tristeza da poboación que ve, de repente, truncado o seu porvir. Unha moza valente, Maia, contounos, coas bágoas bailándolle nos ollos, que  tardou maís de nove anos en voltar á casa familiar e que outros parentes aínda viven de aluguer por ter a súa vivenda derribada. “Viñeron axudas de Europa para a reconstrucción da cidade, pero adicáronse a restaurar igrexas, mezquitas e basílicas. As casas particulares ainda seguen  derruidas, despois de dezaseis anos”, decía con tristeza (a biblioteca local tamén é unha ruína sen restaurar). A ponte vella foi reconstruída, pero hai mozos que non se atreven a cruzala: a xenreira e o temor seguen instalados na vida cotiá. Bosnia-Herzegovina segue a ser unha polvoreira, cun sistema de goberno tan complexo como inestable e, nos arredores de Mostar, hai enormes extensións de terras sen cultivar, sementadas de minas antipersoa.

 De regreso á costa croata chegamos a Split.  Despois de visitar o pazo de Diocleciano andivemos polo paseo marítimo da cidade. Alí puidemos ver unha curiosa competición deportiva. Dous equipos de mozos mutilados competían nun extraño partido de voleibol, sentados nunha alfombra enriba do lousado. Continuamos o percorrido por Zadar, pola illa de Pag, visitamos a cidade de Rovinj e o anfiteatro de Pula. Pero xa non puiden borrar da retina a imaxe daqueles homes sen pernas, co futuro truncado para sempre.

 Nos tempos do presidente Tito, Iugoslavia era un estado socialista federal e as seis repúblicas integrantes dispoñían dun alto grado de autoxestión. Despois da súa morte, en 1980, medraron as tensións entre os distintos territorios. Croacia declarou a súa independencia en 1991, recoñecida de inmediato por Alemaña e outros países europeos. O presidente Milošević -que soñaba coa “Serbia Grande” e facía incendiarias exaltacións do nacionalismo serbio-, non recoñeceu dita independencia e comezou unha guerra na que se cometeron todo tipo de atrocidades e deixou o territorio balcánico convertido nun caos. En 2001 o Tribunal Penal Internacional solicitou a detención de Milošević por crimes contra da Humanidade e xenocidio. Non puido ser xulgado: “casualmente” apareceu morto no centro de detención de La Haya.

Despois de tanto sufrimento a xente do pobo decátase de que todos perderon, mesmo aqueles que se presentían gañadores. En Croacia, onde tanto desexaban a independencia, tentan recuperar o nivel perdido, sobre todo a base do turismo. Tatjana, unha moza luminosa e optimista que nos acompañou durante o percorrido, expresaba a súa nostalxia: “Nos tempos de Tito meus pais dispoñían de sanidade e educación gratuítas, podían viaxar ao exterior nas vacacións, tiñan casa propia e déronlle estudos aos seus fillos. Agora a xente nova só temos incertezas”. Pero, á beira de tanta desgracia, algúns negocios medran sen límite. A cadea de supermercados Lidl ten unha elevada presencia neste territorio. E para eludir unha pequena franxa de mar –pertencente a Bosnia- que separa o norte do sur de Croacia unha empresa alemana está a construir unha ponte kilométrica sobre o mar e vai destragar unha península de grande valor ecolóxico para facer unha autovía que una as dúas partes do país. Todo para evitar unha fronteira que nunca debeu existir. Como sempre, as guerras son provocadas polo afán de lucro duns poucos. As diferenzas étnicas, relixiosas e culturais –que se procuran agrandar- non son máis que a escusa para que a xente do pobo se mate entre sí.

Ignacio Ramonet xa ten advertido que en todo o mundo a globalización pretende rematar o estado do benestar. As empresas multinacionais e os axentes económicos que moven os fíos do "mercado" (que non é máis que o capitalismo salvaxe) prefiren como campo das súas actuacións estados pequenos, debilitados e necesitados de axuda. Por esta axuda externa sempre se paga unha enorme peaxe. É o que Naomi Klein denomina "o capitalismo do desastre": os tiburóns  financeiros sempre obteñen grandes beneficios nas etapas de reconstrucción.