sábado, 29 de diciembre de 2012

Falando en voz baixa


As voces baixas, o último libro de Manuel Rivas pode ser, na miña opinión, unha das mellores obras deste autor que xa é, con todo merecemento, un dos máis grandes da nosa literatura. Trátase dun texto autobiográfico no que, en vintedúas breves estampas, repasa os primeiros anos da súa vida, desde os primeiros medos infantís ata os seus inicios no xornalismo, traballando como meritorio no mítico Ideal Gallego daqueles anos setenta, onde comezou no oficio a carón de figuras como Luís Pita e Xosé Gaciño.


Hai autores que caen na trampa do anecdotario e convirten o relato autobiográfico nun amoreamento de persoaxes e sucesos que teñen escasa relevancia fóra do ámbito persoal ou local. Ata os mestres poden cometer este erro (García Márquez en Vivir para contarla, ou Ramiro Fonte en Os meus ollos). Outros caen na autocomplacencia: o autor convírtese en protagonista da historia e só reflicte aqueles perfís que máis lle conveñen. Non é doado facer boa literatura a partires da memoria persoal. Caballero Bonald (Tiempo de guerras perdidas) decía que, onde remata o cómputo privado da realidade, comeza a invención artística doutra realidade puramente literaria:redactar unas memorias también equivale a montar una novela a partir de esa memoria”.

 Eso é o que consigue o autor neste fermoso libro. Constrúe unha peza literaria cos recordos da súa infancia e adolescencia. Pero Manuel Rivas non fala tanto de sí mesmo como dos seus: dos avós, dos pais, dos tíos e da súa irmá María, unha sombra protectora, unha presenza permanente nesta obra, desde a foto da portada ata o último capítulo no que relata a súa morte prematura. Tamén fala dun tempo, os últimos anos do franquismo, co silencio instalado nas casas –había cousas das que non se podía falar-, co autoritarismo presente na igrexa e na escola -onde os rapaces tomabamos o leite en pó da axuda americana-, coa emigración como horizonte para a xente nova (“Un día, indo sós para a escola , Antonio informoume moi contento: “Mañá marcho para Inglaterra”. E engadíu: E ti quedas aquí”), coas familias traballando duro para fuxir da miseria e  na procura un futuro mellor para os fillos (“E ti, cando sexas grande, a ver se buscas un traballo no que non te molles”).

O texto, e as fotos que o acompañan, dan testemuña da vida dunha familia humilde que traballa arreo para mellorar a súa vida. O autor recorda aos seus con afecto, con grandísimo respecto e tamén con admiración. O seu pai, albanel e saxofonista, foi quen de construir no Castro de Elviña,  coas súas propias mans, “aquela nosa casa solitaria que resistía as tempestades”. Súa nai, que falaba soa mentres traballaba, protexía aos fillos contra o mundo,  “mantiña unha loita sen tregua contra a friaxe e as correntes de aire”, e estaba obsesionada con que os fillos tivesen un traballo que os librase de andar á intemperie. Hai un momento do libro que resulta moi revelador. Despois de moitos días sen poder traballar, por causa da chuvia, o pai estoupa: “Quen me dera unha semana no cárcere”. E a nai contéstalle: “E a min sete días no hospital!”. Como se pode apreciar hai tamén no libro, como é habitual en Rivas, unha grande dose de humor, un humor terapéutico que axuda a tolerar os golpes da vida. E tamén humor negro de alta calidade.  Conta o caso de Antonio o Chibirico, que exerceu de enterrador na parroquia de San Vicenzo. Ás veces achegábase á porta das tabernas e berraba: “Hai que ir morrendo! Non dades un peso a gañar!”.


Todo esto é contado en voz baixa. O autor non eleva o tono, non impón o seu discurso senón que relata con sinxeleza, afecto e ironía a vida cotiá deste grupo humano no que naceu, medrou e aprendeu a ser boa persoa (“Fueron mi vida. Gente a la que quise. Cada una de sus ausencia me ha llenado de sufrimiento”, Rafael Chirbes en La buena letra).  Pero a novela trascende o terreo estrictamente persoal e familiar. Os que vimos daquel tempo, e da mesma estirpe proletaria, recoñecémonos nestas figuras e neste relato. Tamén nós sufrimos os medos infantís, soubemos da friaxe dos invernos, tivemos mestres que utilizaban a regra como ferramenta de traballo e na nosa casa tampouco había libros.

Relatos coma este axudan a darlle sentido ás nosas vidas. As narrativas persoais que imos construindo ao longo da vida “danlle sentido ao pasado, explican o presente e anticipan o futuro” (Santiago Lamas, Galicia borrosa). Esta memoria persoal do autor é tamén, en parte,  a nosa memoria colectiva. Manuel Rivas é un notable poeta, un articulista brillante e comprometido e un narrador poderoso que nos deixa neste libro unha testemuña conmovedora dos seus primeiros anos neste mundo.

A súa irma María gañou, nunha ocasión, un concurso de relatos patrocinado por unha empresa de refrescos. Os xornais titularon: “La hija de un albañil gana el concurso nacional de redacción”. As forzas reaccionarias, que agora dominan no país, están a dictar normas e a impoñer decretos para tentar que o fillo dun albanel non poida chegar a ser o mellor escritor de Galicia e membro relevante da Real Academia Galega. Nunca máis. 

martes, 18 de diciembre de 2012

As vítimas dos recortes

En Galicia Hoxe


Unha sociedade sa e forte procura criar con saúde os seus fillos, atender debidamente aos doentes e desvalidos e protexer os últimos anos das persoas maiores. Mais vivimos nun momento cruel e nunha sociedade enferma que non aborda debidamente as que deberían ser obrigas principais. As forzas políticas dominantes están a desmontar o Estado de benestar para substituir a xustiza por caridade e os servizos públicos por negocios privados. 
Nun tempo recente houbo quen amasou grandísimas fortunas (banqueiros, empresarios, especuladores financeiros, políticos corruptos, delincuentes varios), hoxe agochadas en paraísos fiscais. A crise económica actual non a pagan os seus principais responsables -que nin pediron disculpas nin devolveron o diñeiro-, senon os traballadores, os enfermos, a mocidade, os funcionarios, os vellos e os minusválidos.

 
España xa é o terceiro país da UE con máis risco de pobreza. O 27 por cento de poboación ten moi poucos ingresos ou padece privacións; xa somos o terceiro dos Vintesete con maior risco de pobreza, por detrás de Bulgaria e Rumanía. Hai máis de 12 millóns de persoas que están nunha situación de exclusión ou vulnerabilidade. A resposta a este momento dramático non é realizar recortes sociais e provocar máis sufrimento, senon restaurar unha política fiscal redistributiva que permita xerar ingresos públicos suficientes para manter e potenciar os servizos públicos. De non ser pola fiscalidade regresiva e pola entrega das empresas públicas rendibles aos amigos do presidente Aznar (Telefónica, Endesa, Repsol, Argentaria, Tabacalera) hoxe o Estado tería unha situación económica máis solvente para para afrontar a crise.

Detrás das cifras hai persoas que sufren e que se sinten atrapadas nun camiño sen saída. Cada vez hai máis traballadores atenazados polo medo ao despedimento, parados sen esperanza, persoas contratadas por salarios miserables, xubilados con poucos recursos e inmigrantes sen atención sanitaria. As crueis medidas impostas polo goberno fan que medre, día a día, o medo ao futuro, a desesperanza e a indignación. Hai moita xente dominada pola angustia e o temor, que mesmo se chegan a sentir culpables. Hai persoas que ven a sua vida arruinada e son incapaces de tolerar tanta humillación. 

Eu vivo e traballo nun barrio da Coruña, donde moitas familias traballadoras, nos últimos anos, ven como se deteriora a súa situación laboral e económica. Podería falar de decenas de persoas afectadas pola situación e feridas pola política de recortes. Mais só vou referir dous casos. Non hai moito estivo na miña consulta unha señora de oitenta anos para ver que medicamentos se podían retirar da súa receita electrónica, por non ser capaz de pagalos todos: na casa viven un fillo coa súa muller e dous netos, todos eles dependendo da súa pensión (cincocentos euros). Máis recentemente un paciente de 42 anos, que loita desde hai máis dunha década cunha insuficiencia renal (tres días de diálise á semana, en transporte colectivo que agora tamén terá que pagar) despois de sufrir un rexeitamento do trasplante, envioume unha carta, que resumo a continuación, sen máis comentarios:

“Me considero en la obligación de darle información para que sea de su conocimiento y si usted lo estima oportuno puede usarla a su conveniencia con mi plena autorización; en ningun caso es una queja hacia su gestión de la salud familiar. Mi pensión es de 375 euros, ya insuficiente para soportar los gastos. Mi madre cobra una pensión buena pero cada vez resulta más difícil llegar a fin de mes. Podemos sobrevivir pero ya tenemos que prescindir de cosas que considerábamos elementales hace sólo un año. Me siento una carga para mi familia; cada vez que vamos a la farmacia y pagamos 40 o 50 euros- a veces más-  me siento fatal; me consta que lo hacen con gusto pero yo no puedo evitar sentirme mal. Este sentimiento de culpabilidad me abruma y se suma a todas las angustias que usted ya conoce. 
He tomado una serie de medidas que creo que irán en detrimento de mi salud si se sostienen en el tiempo; trato de prescindir del Fortasec –que ahora hay que pagar-, y tomar agua de cocer arroz para que no resulte tan oneroso para el presupuesto familiar (la bacteria de mi ingreso tan grave del 2008 me la han controlado pero me produce descomposición casi a diario). La higiene del catéter que va vía cava –directamente al corazón- la hago con toallitas (en vez de gasas estériles), procuro usar para esta higiene colonia o desodorante empañando las toallas de algodón. El Ferplex trae 20 viales por caja y costaba hasta hace poco 40 euros lo cual supone un gasto de 50 euros mensuales. Desde enero a noviembre mi hematocrito ha bajado desde 48 a 30%. Vuelvo a sentirme débil, me cuesta subir por pendientes y me agoto tremendamente. En fin, le ruego me disculpe esta redacción lastimera. Pero creo que deben estar informados de lo que han significado para los pacientes crónicos estos recortes. El ahorro se podría obtener de otras partidas menos dolorosas para la sociedad, salvo que se trate específicamente de dañar a estos colectivos más desfavorecidos.
La responsabilidad de esta carta es exclusivamente mía. Muchas gracias por todo; sin su ayuda y sin las facilidades que dio a mi familia yo no saldría adelante. Le deseo felices fiestas. Marcos”.

viernes, 7 de diciembre de 2012

A confianza básica


A relación entre as persoas e os grupos humanos baséase na confianza. É preciso garantir unha confianza básica mínima: saber que o outro non te engana, que non te vai traizoar. Os expertos en psicoloxía evolutiva (Erikson) definen a confianza básica como o sentimento de seguridada experimentado polo recén nacido cando é debidamente atendido polos pais, o que lle proporciona unha posición de esperanza e optimismo fronte á vida futura. 

Mais, nos tempos de hoxe, a confianza colectiva está moi debilitada. Cando se utiliza o poder político para mentir e danar aos cidadáns, cando os bancos deixan aos seus clientes á intemperie e cando nos enteramos das actuacións delictivas do xefe da patronal a desconfianza instálase na vida pública e provoca desesperanza e decepción da política. Nesta crise tan prolongada a dereita gobernante fala de reformas, modernización e austeridade (verbas con carga semántica positiva), cando o que practica son recortes, contrarreformas e retorno a un pasado inxusto.Non frean na destrucción de emprego, o aumento das desigualdades e a demolición do Estado de benestar. O reparto de sacrificios nesta crise está sendo moi desigual. Cada vez hai máis voces que reclaman unha rexeneración da vida pública para evitar a desafección democrática. Non teñen todos a mesma responsabilidade. Houbo quen vulnerou as regras do xogo. Se cadra é saudable lembrar alguns protagonistas.

1. “Hilillos de plastilina”. Hai dez anos Mariano Rajoy, vicepresidente do goberno de Aznar cando sucedeu a catástrofe do Prestige, pronunciou esta célebre frase: “hilillos de plastilina en estiramiento vertical” (lembremos tamén: “el destino del fuel en el fondo del mar es convertirse en adoquín”, de Fernández de Mesa). O verquido derramado polo ventre ferido do barco chegaba ás costas a toneladas, mais o portavoz do goberno pretendía silenciar a alarma con estas verbas mendaces. Mentres escoitaba esas afirmacións na radio do coche eu estaba en Arteixo vendo, desde o alto, o inmenso areal de Barrañán pintado de negro. A burla era evidente. Este mesmo home é, desde hai un ano, presidente do goberno de España. Reclamaba a confianza dos cidadáns para endereitar o rumbo da economía. Prometeu austeridade pero sen afectar aos elementos esenciais do Estado de benestar (sanidade, educación, servizos sociais, dependencia etc). Minteu: esas partidas sufriron recortes brutais que xeran situacións de deterioro e desatención nos servizos; mentres tanto empregou inxentes cantidades de diñeiro público para rescatar á banca da situación calamitosa provocada polos seus xestores.Asegurou que o cambio de goberno abondaría para recuperar a confianza dos mercados e endereitar a situación económica. Agora estamos perto dos seis millóns de parados e centos de miles de familias bordean os límites da pobreza. Pero él esixe máis sacrificios ao pobo, afirma que imos polo bo camiño e asegura que a recuperación vaise producir no 2014. Despois de tantos enganos non sei se merece a nosa confianza.

2. Á intemperie. Nos últimos catro anos perto de 400.000 familias foron expulsadas das súas casas. Unha antigua e inxusta lei hipotecaria permite aos bancos desafiuzar ás familias dos seus fogares e continuar co cobro das hipotecas. A desesperanza destas persoas é máis que evidente. O suicidio como “alegato” (Rosa Montero), foi a saída que atoparon algunhas persoas para esta situación límite. Un grupo de prestixiosos psiquiatras (entre os que figuran algúns colegas de Galicia) publicaron en Deia un excelente artigo no que sinalan que estes suicidios testimonian e pagan coa súa vida o ser víctimas da codicia do capital. Algunhas persoas só ven unha saída: “deixarlles o morto” ante a inhumana e brutal codicia especulativa que mata sen disparar.  O goberno propón unha moratoria de dous anos para as familias máis vulnerables. Esta medida non remedia nada, só aplaza a execución. Ángel Ron, presidente do Banco Popular, está preocupado: entende que esta medida pode premiar o impago e engadir dificultades á recuperación da economía. Amosa unha insensibilidade absoluta ante a dor allea; mais non ergueu a voz cando o goberno aprobou unha amnistía fiscal que permite “blanquear” diñeiro negro froito da fraude fiscal e de actividades delictivas.
Mentres os bancos seguen cos brutais desaloxos, deixando á intemperie miles de familias, o goberno plantexa darlle permiso de residencia aos estranxeiros que merquen un piso por un precio superior aos 160.000 euros. A medida vai dirixida, fundamentalmente, a compradores rusos e chineses. Pode ser unha boa forma de atraer ás mafias destes países, que atoparían aquí unha plataforma para as súas actividades e un modo excelente de lavar o diñeiro procedente do narcotráfico, da trata de brancas e do comercio ilegal de armas.

3. Díaz Ferrán. Este home, que foi durante anos o presidente dos empresarios, fixo oir a súa voz enérxica en numerosas ocasións; chegou a afirmar que “la mejor empresa pública es la que no existe”, queixouse de que “los aumentos salariales son perjudiciales para la economía”, e sentenciou que para sair da crise hai que “trabajar más y cobrar menos”. Tamén celebrou con entusiasmo a reforma laboral que abarata o despedimento e deixa aos traballadores na indefensión. 

Desde hai uns días o expresidente da CEOE durme no cárcere. Está acusado de blanqueo de diñeiro, de alzamento de bens e insolvencia punible pola quebra de Viajes Marsans. Arruinou empresas, despediu traballadores, deixou a máis de cinco mil persoas sen poder voar (Air Comet, 2009); debe máis de 400 millóns a empregados, clientes e provedores pero é un “arruinado” inmensamente rico. A xustiza non pode dispor do seu Rolls Royce, nin do iate, nin dos apartamentos mercados na mellor zona de Nova Iorke: todos estes bens están ocultos, pero baixo o seu control. Mentres bramaba contra dos sindicatos e despedía traballadores a súa actuación quedaba impune, pero unha denuncia presentada por catro potentes empresas (Meliá Hoteles, AC Hoteles, Pullmantur e Orizonia) remata cos seus ósos en prisión. Mesmo a xustiza semella selectiva á hora de actuar.