jueves, 29 de diciembre de 2011

Virán malos tempos



O ministro de Economía, Luis de Guindos, acaba de predecir a catástrofe: estamos mal e iremos a peor. No lugar de explicar cómo vai sacar ao país da crise, ven de anunciar en público que nos agardan malos tempos, que a situación económica aínda vai empeorar. Antes das eleccións había só un culpable da crise, Zapatero, e non se podía arranxar nada ata que o PP chegase ao poder. Agora viran o discurso; na vez de promover a necesaria confianza seguen a sembrar o pánico entre a poboación.
A obriga dun ministro é anunciar medidas que procuren a protección dos cidadáns e a confianza colectiva. Mais, pola contra, este home anuncia tempos malos como se non tivese a obriga de evitalos. Aparece na foto coas mans igual que garras enganchadas ao atril, a ollada fixa,  a mandíbula apretada, como o depredador que agarra a presa e non a solta nin que lle troncen a queixada. Porque teño a sospeita de que este home non chega ao cargo con vocación de servizo público: ven para servir aos mercados, a donde volverá cando remate esta etapa de saqueo dos orzamentos públicos.

-Luis de Guindos estivo no goberno con Aznar. Era a man dereita de Rodrigo Rato na época en que entregaron aos amigos do presidente as mellores e máis rendibles empresas públicas (Telefónica, Endesa, Argentaria, Tabacalera e Repsol). Despois foi un alto directivo de Lehman Brothers, a compañía que inundou a banca con productos tóxicos e que levaron á actual crise financeira, que obrigou ao Estado a rescatar os bancos con diñeiro público. Él é un dos responsables desta intoxicación cos créditos subprime. Foi membro do comité executivo mundial deste banco de inversión norteamericano. “Se daquela non foi quen de predecir o que agardaba á súa empresa –só unha empresa-, qué nos agarda a nós? Cal é a súa credibilidade?” preguntábase nun artigo Juan Bidegaín. Na película Margin Call contan como actuaron os executivos de Lehman Brothers cando quebrou en 2008: venderon todos os productos tóxicos ás presas, enganando á xente para salvar o seu propio diñeiro.

-Rodrigo Rato volve a mandar na economía deste país. Os ministerios económicos están en mans de homes da súa confianza persoal (de Guindos e Montoro). Él defende agora fortes intereses privados como presidente de Bankia, pero ten os seus peóns colocados en postos de mando para que executen decisións políticas que lle sexan favorables. O banco que preside xa ten recibido 20.000 millóns de euros de diñeiro público, que os seus xestores utilizan para seguir ganando cartos, mentras restrinxen créditos ás familias e empresas. Pero, ademáis, este eximio economista, despois de ser ministro de Aznar, pasou un tempo longo (2004-07) como director do Fondo Monetario Internacional (FMI). Nunha auditoría realizada despois do seu mandato sinalan que non foi quen de prever a crise, emiteu informes favorables sobre a situación e favoreceu a a creación dunha burbulla de optimismo mentras se xestaba a maior crise financeira desde a Gran Depresión.

-Aznar, nos anos que estivo de presidente privatizou as mellores empresas públicas e favoreceu a especulación inmobiliaria. Quedará na historia como membro do trío das Azores –que iniciou a terrible guerra de Irak-, como principal responsable da crise do Prestige, como o grande mentireiro que quixo ocultar a autoría dos atentados de Atocha por motivos electorais e tamén como o mandatario que ordenou a invasión do illote de Perexil, só habitado por rebaños de cabras. Pero agora xa non ocupa ningun cargo público, está adicado aos seus negocios privados como asesor ou directivo de diversas empresas. Ao pouco tempo de deixar a presidencia fichou como asesor de grandes negocios financeiros, inmobiliarios e mediáticos en mans de empresarios todopoderosos (entre eles o coñecido Rupert Murdoch, agora perseguido pola xustiza británica en relación cun delito de escoitas ilegais). Por eso resulta inquietante a súa presenza na foto que motiva este comentario. Qué está a facer este home na primeira comparecencia pública dun ministro? Qué significa esta presenza tan ostensible e inesperada? Coa súa ollada severa e o xesto de trascendencia que lle é propio semella estar a vixiar que todo acontece segun o guión previsto.

Cito só tres nomes, pola súa relevancia, pero resulta evidente que hai un permanente trasvase entre o sector público e o privado de membros do Partido Popular. Forman parte dunha estratexia global que pretende engordar as arcas privadas a conta dos orzamentos públicos. Desde hai un tempo vivimos nun estado de excepción económica permanente. Cada día difunden unha nova alarma que permite alimentar o pánico. Ese escenario, perfectamente planificado, xustifica adoptar medidas que, noutro contexto, provocarían unha tremenda contestación social. Os resultados son cada vez máis visibles. Camiñamos cara un tempo de maior desigualdade: a crise agranda a distancia entre ricos e pobres nos países desenvolvidos. Os ricos son cada vez máis ricos e os pobres, máis pobres. En España hai xa un 21% dos fogares que están por debaixo do umbral da pobreza.  

Pois agora chega o ministro e, no canto de comunicar que está preparado para mellorar a situación, anuncia tempos peores e máis sufrimento e desamparo para os desfavorecidos. Para eso non precisamos un Ministerio. Xa sabemos que, de non facer nada, as cousas poden ir a peor. Pero está claro que esta xente non traballa para nós: están ao servizo do enemigo.

Pero o que aquí acontece, e ten estes protagonistas, non é exclusivo deste país. En toda Europa están a sufrir as consecuencias dos movementos especulativos. Os productos subprime contaxiaron a toda a banca e están a provocar o aumento do paro e o empobrecemento das clases medias. Mentres os especuladores seguen a gañar diñeiro a mans cheas a economía real entra en recesión. Joaquín Estefanía resumía moi ben as consecuencias deste xogo perverso: “O paradoxo consiste en que os mesmos que foron axudados para que sobrevisen, con diñeiro público, son os que agora esixen aos Estados que paguen as súas deudas e que reduzan os seus déficits con rapidez, o que levaría a inmensos sacrificios e recortes aos cidadáns deses Estados. O Gran Saqueo”.


domingo, 18 de diciembre de 2011

As anécdotas do Sergas


Para celebrar o vixésimo aniversario do Sergas as actuais autoridades sanitarias non tiveron mellor ocorrencia que poñer en marcha un concurso de anécdotas. Para saber do que estamos a falar vou reproducir textualmente dous exemplos, e pido excusas por anticipado:


-Butano: “Box de Urgencias. Anamnesis del facultativo a un EPOC severo: -Y dígame, usted tiene oxígeno en casa? Y responde el acompañante: -Ai, non, nós na casa temos butano”.
-Mamadafría: “Estando en el mostrador de cita especializada se acerca un hombre seguido de su mujer y me dice: ´A ver, que veño ca muller do ginecólogo e dixo que lle hai que facer unha mamadafría`. En principio no supe ubicar la prueba a la que se refería, pero al instante se me iluminó la bombilla y dije: ´¿una mamografía?, si eso eso, pero que seña pronto. Bestial!!! (…). Me tuve que levantar para buscar el documento correspondiente (y partirme el culo de risa de paso, jejejeje)”.


Estas mostras de humor burdo e tabernario non foron recollidas na barra do bar nin están editadas nun opúsculo clandestino: están publicadas na páxina principal da web do Sergas, xusto debaixo do logotipo da Xunta. Milleiros de profesionais acceden diariamente a esta páxina e atópanse con estas pezas literarias de dudoso gusto. A grande maioría das anécdotas recollidas reflicten un esquema clásico: o señorito da cidade que xuzga con menosprezo ao paisano do rural, que fala galego.

Un médico amigo, indignado coa lectura destes textos, envioulle unha carta á conselleira: “Que na intranet dun servizo público teña cabida un concurso de anécdotas nas que algun gracioso insensato poida publicar acontecementos que ocorren cando un cidadán pide algun tipo de axuda é inaceptable. (…) Atendemos a unha poboación diversa, con diferentes niveis educativos, diferentes culturas e temos moitos usuarios de idade avanzada…Suponse que escollemos unha profesión para comprender problemas de diversa índole e non para mofarnos dos demais. Pregúntome onde queda o noso respecto polos pacientes”. Ainda non obtivo resposta. 

Eu tamén considero que esta iniciativa é unha absoluta falta de respecto aos usuarios dos servizos sanitarios. Todas as persoas que utilizan a sanidade pública teñen dereito a recibir un trato respectuoso e cordial, e os profesionais temos a obriga de ofrecer unha atención correcta. Pola contra, na maioría destes textos, dunha calidade literaria infame, exprésase unha actitude irrespectuosa e despectiva cos usuarios (o paisaniño, a maruxiña..), unha evidente vulneración da obrigada confidencialidade e un completo desprezo polo idioma galego. Como ben apunta un comentario irónico: “Moi boas anécdotas. Vexo que combinades o castelán co swahili á perfección. É o que tén coñecer o idioma dos nativos”.  

As autoridades sanitarias, na vez de impulsar unha iniciativa tan inapropiada, deberían:
-Formar aos traballadores do Sergas para prestar unha atención humana, cordial e respectuosa, con independencia da extracción social, nivel educativo e instalación idiomática dos pacientes.
-Procurar que todos os profesionais dos servizos de saúde coñezan e poñan en práctica os principios éticos da boa práctica profesional.
-Fomentar a utilización do galego na relación cos usuarios, que pode producir beneficios para a saúde dos cidadáns e do propio idioma.

Con esta orientación o XX aniversario do Sergas serviría para mellorar a calidade dos servizos e procurar unha maior satisfacción dos cidadáns. 
Mentras non se poñan en marcha iniciativas nesta dirección eu reclamo, desde esta humilde páxina, que supriman esta páxina da intranet, que resulta tan denigrante para os nosos pacientes, e que pidan disculpas públicas os responsables de tan insensata iniciativa.

jueves, 8 de diciembre de 2011

Os recortes na sanidade pública

 En Galicia Confidencial

A crise económica internacional, agravada en España pola explosión da burbulla inmobiliaria, está sendo utilizada pola dereita como pretexto para cercenar dereitos cidadáns e recortar prestacións (sanitarias, educativas, sociais) dun modo brutal e descarado, como nunca antes se fixera, que pode provocar un fenda profunda na equidade e na estabilidade social deste país.  
Os políticos neoliberais xustifican os recortes na sanidade coa excusa de que o sector sanitario público está hipertrofiado e precisa unha reducción para garantir a sostibilidade. O prestixioso economista Vicenç Navarro publicou un artigo no que desmonta este argumentario. En realidade a nosa sanidade pública está subfinanciada: “España gasta en sanidade unha cantidade menor da que lle corresponde polo seu nivel de riqueza. O seu PIB per cápita é do 94% do da UE-15, mentras que o gasto sanitario público só representa o 79.5%. Non é certo que España gaste demasiado. En realidade os recursos existen. O que ocurre é que o Estado non os recolle”.
A decisión, polo tanto, non é técnica senon claramente ideolóxica, xurdida do dogma neoliberal de que a sanidade debe “adelgazar”, que se debe reducir o gasto para “salvala”. A realidade é que os recortes afectan á calidade da sanidade pública e xeran maior demanda da privada (obxectivo clave pero non explícito destes recortes). Tamén se xustifica a utilización das tesouras nunha suposta ineficiencia do sistema público. Máis Navarro afirma que “non hai ningunha evidencia de que o sector público sexa máis ineficiente ca o privado. A evidencia apunta ao contrario. Un dos sistemas sanitarios máis ineficientes é o dos EEUU, donde a maioría da financiación é privada. É o sistema máis caro do mundo, representa case o 17% do PIB americano e, pola contra o 68% da poboación está enormemente insatisfeita. Queren aplicar esta sistema en España?”. Recordemos que, nos inicios do seu mandato, o presidente Obama sinalou á sanidade española como o modelo a seguir. Logo chegaron os grandes lobbys e non lle permitiron realizar a reforma proxectada. Pero eso é outra historia.

Porque aquí, cando a dereita catalana recuperou o poder na Generalitat puxeron como conselleiro de sanidade ao señor Boi Ruiz, presidente da patronal da sanidade privada. Había unha clara declaración de intencións. Iniciaron unha brutal campaña de recortes na sanidade pública que está a provocar un progresivo deterioro da calidade asistencial e un crecente malestar de cidadáns e profesionais. Máis non hai rectificación no camiño trazado. Pola contra, agora pretende abrir ao capital privado os hospitais e ambulatorios públicos e plantexa a implantación dun seguro sanitario privado obrigatorio a partir de certo nivel de renda. Estas medidas perxudican a sanidade pública, vulneran os principios de equidade e cobertura universal do sistema sanitario, pero abren expléndidos espazos de negocio para algúns a expensas dos orzamentos públicos.

A señora Cospedal tamén chegou coas tesouras na man á presidencia de Castela-A Mancha. Ela ven de mercar unha casa valorada en 2.5  millóns de euros e “oculta” o seu patrimonio: négase a publicar as súas propiedades e ingresos tal como obriga a lei. Pero baixoulle o salario a 70.000 empregados públicos da comunidade e vai privatizar a xestión dos hospitais públicos. Manzanares, Tomelloso, Villarrobledo e Almansa, que xa están funcionando, pasarán a ser xestionados por empresas privadas. Os catro hospitais en construcción (Toledo, Cuenca, Albacete a Guadalajara) tamén pasarán a mans privadas. A comunidade de Castela-A Mancha quedará hipotecada: terá que pagar a estas empresas pola utilización dos hospitais durante 30 anos.
Xa se sabe que os hospitais xestionados pola iniciativa privada (modelo PFI) saen moito máis caros para as arcas públicas. As experiencias desenvolvidas en Reino Unido, Madrid e Valencia así o demostran. Pero da igual: estas evidencias non serán valoradas xa que o negocio para as empresas privadas que xestionen estes proxectos está asegurado.

O señor Núñez Feijoo, nos dous anos que leva como presidente da Xunta, xa ten amosado a súa decidida vinculación con esta estratexia de saqueo dos servizos públicos. Reduceu os orzamentos sanitarios (por primeira vez na historia da autonomía), anulou o Plan de Mellora da Atención Primaria e retiroulle a cobertura sanitaria aos parados de longa duración e aos inmigrantes e emigrantes retornados (incumple a lexislación: a lei xeral de xanidade, a de estranxeiría e a lei de cohesión sanitaria). Semella que non abonda; agora afirma que “carece de sentido que o grado de copago dos medicamentos veña marcado pola idade e non polo nivel de renda”, e plantexa o cobro de servizos non estrictamente sanitarios do Sergas (“ducharse, comer, dormir”). Ou sexa: os pensionistas non disporán de prestación farmacéutica gratuita e todos os cidadáns terán que aboar os gastos derivados dos ingresos hospitalarios. Estas son as propostas desta facción ultraliberal que goberna Galicia. Por suposto, aquí tamén se utiliza para a construcción do hospital de Vigo e os novos centros de saúde o modelo de xestión privada. 

A quén beneficia esta estratexia? Nun recente informe da FADSP afírmase que hai “grupos de presión empresarial e bancarios relacionados co PP que aproveitan os procesos de privatización postos en marcha nas autonomías donde gobernan para apoderarse dos novos centros sanitarios de financiación público-privada”. Con estas fórmulas a financiación e xestión dos centros corre a cargo de consorcios integrados por empresas constructoras, entidades bancarias e empresas aseguradoras: “unha vez entregado o centro, a administración paga un canon anual por 20-30 anos que multiplica por sete o custe real dos servizos”. Entre as entidades beneficiarias destas concesións (sobre todo en Valencia e Madrid) están a CAM, Bankia, Ribera Salud ou Bancaja.
Neste informe recórdase que a consultora PwC participa en varios destes proxectos: “auditou o proceso de fusión de Caja Madrid e Bancaja, por encargo de Rodrigo Rato, e foi elexida pola Consellería de Sanidade de Galicia para asesorar a adxudicación do novo hospital de Vigo: seleccionou un consorcio do que forma parte Bankia (presidido por Rato)”.
Pero hai máis conexións do PP co mundo financeiro que participa nestes proxectos: Manuel Lamela (exconselleiro de sanidade en Madrid) forma parte do consello directivo de Bankia e do grupo Capio. Home de confianza de Rato, deixou a política en 2008 para adicarse a actividades empresariais no sector sanitario. É o máximo dirixente de Madrid Médical Destination. Luis de Guindos foi secretario de Economía con Aznar e agora está vinculado a PwC como xefe dos servizos financeiros. Luis de Guindos (de Leman Brothers ata a súa caída en 2008) e Rodrigo Rato (presidente do FMI durante a súa peor etapa) son “pesos pesados do PP e soan como ministrables no próximo goberno de Rajoy”. 

Esta rede integrada por políticos do PP, banqueiros e empresarios está a procurar beneficios privados a expensas do diñeiro público. Non é a crise a responsable destas actuacións. A preservación do sistema público debe facerse por outros medios. Máis aproveitan a situación para promover negocios a longo prazo que poñen en risco a sanidade pública. Non importa a saúde da xente, nin a equidade nin a xustiza: só lles interesa o beneficio.

miércoles, 16 de noviembre de 2011

Episodios nacionais

En Galicia Hoxe

O PP, con Aznar como presidente, gobernou en España desde 1996 ata 2004. Neste período doulle un grande impulso á “economía do ladrillo”, alimentando unha burbulla especulativa que agora estoupou, xunto coa crise financeira internacional. Tamén impulsou a “modernización” do sector empresarial: entregoulle as cinco grandes empresas públicas españolas (Telefónica, Endesa, Argentaria, Tabacalera e Repsol) a cinco homes da súa confianza persoal (Juan Villalonga, Martín Villa, Francisco González, Cesar Alierta e Alfonso Cortina). Núñez Feijóo axudou nesta tarefa: privatizou Correos (que presidiu de 2001 a 2003). Moitos expertos entenden que se tratou dunha auténtica “expropiación”. O estado quedou desprovisto dun tecido empresarial que producía beneficios públicos e que sería moi útil para afrontar a crise actual. Pero houbo outros episodios que revelan o modo de entender a política deste grupo.

1. O desastre do Prestige: O 13 de novembro de 2002 o petroleiro, con 77.000 toneladas de fuel nas tripas, estaba a 28 millas de Fisterra. Un forte temporal provocou unha vía de auga e o barco comezou a deitar petróleo ao mar. O ministro responsable, Álvarez Cascos, que non abandoou a cacería na que participaba, ordeou apartalo da costa (“¡Que lleven ese barco al quinto pino!”, disque berrou enardecido). Despois dun errático percorrido bordeando Galicia e Portugal, partiu en dous o 19 de novembro, e afundiu. O vertido continuou imparable provocando unha marea negra considerada unha das catástrofes medioambientais máis importantes da historia da navegación: afectou ás costas galegas, pero tamén a Portugal e ás Landas de Francia. 

Neses días interminábeis, en que o barco navegou sen rumbo, achegámonos ata a praia de Barrañán. Naquel atardecer gris dunha tarde de domingo puidemos escoitar na radio do coche como o delegado do goberno, Arsenio Fernández de Mesa (agora candidato ao congreso pola provincia da Coruña), afirmaba rotundo que “probablemente el fuel no toque la costa gallega” (14-11-02). Desde o alto podíase ver o extenso areal completamente pintado de negro por unha grosa capa de fuel. Este home, que se caracteriza por andar sempre ben peiteado, amosou a súa incompetencia e mendacidade en máis ocasións: "El destino del fuel en el fondo del mar es convertirse en adoquín" (19-11-02). Cando o barco estaba derramando petróleo en grandes cantidades, que chegaban á costa sen que os mariñeiros puidesen facer nada por evitalo, o ministro portavoz, Mariano Rajoy, explicou a situación: “Se piensa que el fuel está enfriándose; salen unos pequeños hilitos, hay cuatro regueros que se han solidificado con aspecto de plastilina en estiramiento vertical…” (05-12-02). Esta persistente manipulación informativa provocou un gran descontento e xerou unha onda de reprobación social. Moitas persoas viñeron de toda España para axudar a limpar na costa. Pero o mellor resumo de todo este drama é da autoría de Ana Botella: “En la catástrofe del Prestige sólo hay un culpable: el barco” (12-12-02).

2. A guerra de Irak: A primeiros de 2003 Aznar declarou no Consello de Seguridade das Nacións Unidas que en Irak existían armas de destrucción masiva, secundando a Colin Powell, responsable da diplomacia americana. Despois do encontro das Azores (Bush, Blair e Aznar), levaron a cabo a invasión de Irak en marzo de 2003, en contra do criterio da ONU e das multitudinarias manifestacións que se realizaron en todo o mundo. Comezou unha guerra violenta e cruel, que aínda continúa, que convertíu a vida en Irak nun auténtico inferno. 

Bush apuntou daquela a Irak como o centro do “eixo do mal”, con armas de destrucción masiva –que nunca se atoparon- e vínculos con Al Qaeda –que nunca foron confirmados-. Anos despois, en 2007, o expresidente da Reserva Federal dos EEUU, Alan Greenspan, asegurou que o verdadeiro motivo da invasión foi controlar as reservas de petróleo da zona. Baixo o lema de “Non á guerra” arredor de oito millóns de persoas manifestáronse, en todas as cidades de España, contra da invasión de Irak. As enquisas amosaban unha oposición a esta decisión do 90% dos españois. Máis, con todo, o goberno de Aznar envíou as tropas, valéndose da maioría absoluta que o PP tiña na Parlamento.

3. O atentado do 11-M: A poucos días das eleccións xerais de 2004 producíronse en Madrid varios atentados terroristas nos que morreron 191 persoas e perto de dúas mil resultaron feridas. Foi unha auténtica masacre provocada por dez explosións case simultáneas en catro trens, a primeira hora da mañán. As imaxes de horror e destrucción quedaron grabadas na nosa mirada e a estación de Atocha mantén viva a memoria das víctimas. É o maior atentado cometido en Europa. Nun principio todos pensaron en ETA, máis as primeiras investigacións policiais permitiron deseguida descartar esta hipótese e sinalar a probable autoría do terrorismo yihadista. Pero o goberno do PP non mudou a súa mensaxe. O propio Aznar falou cos directores dos principais xornais para comunicarlles que era ETA a autora da masacre.  

O sábado, día 13 de marzo, a policía informaba ao ministro Acebes das detencións que estaban a punto de producirse; máis, pese a todo, Mariano Rajoy, candidado a presidente do goberno polo PP, afirmaba na portada do xornal El Mundo: “Tengo la convicción moral de que fue ETA”. Moita xente entendeu que o goberno mentía sobre a autoría das explosións; sinalou a ETA para que non se interpretase o atentado como unha represalia polo apoio á guerra de Irak. Nas eleccións celebradas ao día seguinte o PP perdeu 35 escanos e a maioría absoluta no Parlamento. Máis, a día de hoxe, ainda hai sectores deste partido, e  da caverna mediática, que seguen a proclamar a súa versión dos feitos.

 Son os mesmos. Non mudaron os rostros nin as ideas. Son os mesmos, os que agora solicitan a confianza dos electores para liderar o cambio politico. Estes feitos, referidos de xeito telegráfico, non pertencen ao pasado remoto, non son os Episodios Nacionais relatados por Galdós. Son parte da nosa historia recente, e deben permanecer na memoria colectiva.

jueves, 10 de noviembre de 2011

Restriccións no acceso á sanidade pública en Galicia

 En Galicia Confidencial

1. Denegación da prestación farmacéutica (a propósito dun caso). Unha paciente de 92 anos, encamada e dependente total desde hai máis de oito, moi ben atendida polas súas fillas, recibe a notificación de que non ten dereito á prestación farmacéutica. Hai máis de dúas décadas que coñezo a esta persoa e á súa familia e non poido dar creto a esta nova. Máis cando tento facer a receita electrónica aparece o seguinte enunciado na pantalla do ordenador: “Non é posible xerar as receitas porque a paciente non dispón de tarxeta sanitaria en vigor”. A familia procura arranxar a situación. Despois de visitar varias oficinas da Administración atopan unha resposta: non ten dereito aos fármacos porque recibe unha pensión de Holanda (que non chega aos 300 euros), donde traballou como emigrante cando era nova. 

Non conseguiron, polo momento, que lle recoñezan o dereito á prestación farmacéutica. Agora teño que facerlles as receitas en papel e  a familia consegue axuda económica dunha institución benéfica. Para resumir, vemos como un dereito cidadán ven ser substituido pola caridade e a beneficencia pública. Ainda que a Lei Xeral de Sanidade (1984) dí, no seu primeiro artigo, que “son titulares do dereito á protección da saúde e á atención sanitaria todos os españois e os cidadáns estranxeiros que teñan a súa residencia non territorio nacional”. Con actuacións deste tipo están a vulnerar unha lei básica do Estado. Hai quen non respecta as regras do xogo establecidas e está a provocar dano, precisamente, ás persoas máis necesitadas.

2. A cita telefónica. O Sergas ven de poñer en marcha, na Coruña e área de influencia, unha central de chamadas, para conseguir cita nas consultas de Atención Primaria por teléfono. Este servizo, externalizado, dispón dun sistema de recoñecemento automático de voz: esto quere decir que o usuario xa non é atendido por unha persoa senon por unha máquina. O sistema de citación telefónica esixe un total de once pasos a seguir, de certa complexidade, o que fai que só cheguen a finalizar o proceso o 60% (seis de cada dez) das persoas que chaman. 

Entendo que se trata dun atranco máis para a accesibilidade aos servizos sanitarios. Esta medida beneficia, maiormente, á empresa contratada, que recibirá a remuneración pactada. Pero saen perxudicados todos os usuarios da sanidade pública, en particular as persoas maiores e todos aqueles que teñen dificultades culturais ou idiomáticas para utilizar adecuadamente estes dispositivos. Tamén sairá perxudicado, a medio prazo, o persoal administrativo dos Centros de Saúde, que deixarán de ser contratados para desenvolver estas funcións.

3. O uso irresponsable da sanidade. O Sergas ven de publicar unha norma (Decreto 209/2011) no que fixa as tarifas dos servizos prestados na rede asistencial pública. En dita norma establece que os servizos públicos reclamarán aos terceiros obrigados a pagamento o importe das prestacións sanitarias facilitadas (mútuas de accidentes e de traballo, cidadáns extranxeiros, seguros escolares, asegurados de Muface, etc.). Mais no mesmo texto figura, tamén,  unha disposición adicional única que dí: “poderá establecerse un procedemento para repercutir nos usuarios os gastos ocasionados por estes como consecuencia do uso irresponsable das prestacións asistenciais do Sistema de Saúde”. 

Esta disposición, que pretendía pasar sen despertar sospeitas, provocou unha grande polémica no Parlamento galego. A oposición entende, con toda a razón, que abre unha porta falsa; poderán facer un uso arbitrario da mesma e facilitar aos directivos dos centros sanitarios a restricción do acceso aos servizos por parte dos cidadáns. Non se trata só de esixir un copago ou rapago polos servizos recibidos. É moito máis grave: pode producir unha severa restricción na utilización dos servizos de saúde. Podemos preguntarnos: quen vai establecer os límites? Serán os propios centros os encargados de definir ata donde chega o uso responsable?  Cantas veces se poderá acudir ao médico sen ser multados? 

Esta Xunta de Galicia, que dí estar preocupada polo aforro, ven de atopar a fórmula maxistral: a mellor maneira de aforrar en sanidade é deixar de atender á xente. Por eso son capaces de poñer nun decreto unha disposición tan inxusta e arbitraria, que sinala directamente aos usuarios da sanidade pública como presuntos irresponsables. Xa non teñen pudor: na vez de procurar unha mellor atención, e maior accesibilidade, a quen de verdade o precisa, están a poñer obstáculos para impedir que os doentes poidan ser debidamente atendidos.

Novo logotipo da Xunta de Galicia

jueves, 3 de noviembre de 2011

A lingua na sanidade

 En Galicia Confidencial

O último sábado do mes de outubro presentouse na Estrada a Irmandade da Sanidade Galega (Isaga). Máis dun centenar de persoas acudiron a este acto solemne, no que os primeiros trinta e catro membros desta organización comprometéronse a utilizar o galego no exercicio da súa profesión. Os promotores da Isaga, que xurde co apoio da Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística,  pretenden impulsar unha corrente intelectual de compromiso coa cultura e a lingua do país. Vai facer un século (maio de 1916) que os irmáns Villar Ponte convocaron unha asemblea na Coruña para crear as Irmandades de Amigos da Fala, co mesmo obxectivo: fomentar o uso do galego nunha perspectiva máis amplia de rexenerar globalmente a Galicia. Despois de tanto tempo e tanta historia, seguimos nun punto semellante. O galego está en risco, e compre xenerar iniciativas para que siga presente na vida cotiá.

Este acto foi, en sí mesmo, unha profunda anomalía. Non debería ser preciso. A ninguen se lle ocorre promover un encontro así en Liverpool para honrar aos sanitarios que usan o inglés no seu traballo. Nin se lles pasa pola cabeza celebrar un acto coma este en Barcelona para rendir homenaxe a quen use o catalán no exercicio da profesión. Pero en Galicia seguen a ser precisas intervencións deste tipo porque somos unha sociedade anómala que renega do seu e non é quen de defender a súa principal creación cultural: o idioma. Non estamos obrigados a usar o galego só polo respecto aos nosos antecesores, nin por razóns de tipo identitario: o compromiso principal témolo con todo o planeta. O galego é patrimonio da Humanidade e a súa perda sería tan grave como o deterioro da biodiversidade. Segundo Teresa Moure a linguo-diversidade é unha fonte da que abrollan ópticas e actitudes culturais diferenciadas, que nos reconstrúen como habitantes de mundos distintos que se encontran a través da linguaxe. Debemos protexer a lingua porque “as culturas e as linguas, como as especies en perigo de extinción, non morren: son asasinadas”. Esta é a nosa responsabilidade actual: evitar o lingüicidio.

O porvir do galego está en risco -non así o do castelán, presente en todos os ámbitos da vida pública-. A xuventude, sobre todo no contorno urban, está instalada no castelán de xeito case exclusivo. De non mudar esta tendencia, en poucas décadas o galego será unha lingua ritual, tal como era o latín na misa. Pódese cumprir a profecía descrita por Santiago Lamas que prognisticaba –no seu libro Galicia borrosa- un territorio convertido en Parque Temático: as ferramentas agrícolas colgadas nas paredes dos restaurantes, os horreos ergueitos nos xardíns dos novos ricos e o galego reservado para uso ritual nas cerimonias, pero excluido da vida cotiá. Para que a lingua non esmoreza ten que estar viva nos  colexios, nos mercados de abastos, nos campos de fútbol e, tamén, nos hospitais e nos centros de saúde.

Na relación cos pacientes (cando son galego-falantes) o uso do galego favorece a empatía, a proximidade afectiva e mellora a comunicación. As persoas maiores valoran en grande medida que o profesional comparta o seu idioma. Nalgúns casos a fala compartida mesmo pode ter efectos terapéuticos. A utilización do galego no mundo sanitario tamén pode ter, sen dúbida, un efecto potenciador para o propio idioma. Máis a realidade é que o galego na sanidade ten hoxe unha presenza residual, e o compromiso da Consellería coa fala é nulo. Pola contra, nos últimos dous anos tense producido un serio retroceso na presenza do galego nos documentos sanitarios e nas ferramentas informáticas. A Irmandade da Sanidade Galega nace co propósito de mudar esta tendencia: pretende fomentar o compromiso co galego no exercicio profesional e aumentar a presenza do idioma nos centros sanitarios. Agardemos que a Administración entenda a mensaxe e apoie tamén esta iniciativa. 

sábado, 22 de octubre de 2011

O galego e a saúde

A relación do médico co paciente non é unha cuestión técnica: é un encontro entre seres humanos. Nese encontro hai unha persoa que sufre e outra que ten recoñecida pola sociedade a capacidade para aliviar os seus males. O principal instrumento terapéutico do sanitario é a palabra. Un acollemento cordial, respectuoso e afectivo ao doente ten, por sí mesmo, capacidade curativa. Nas Facultades de Medicina dáselle moito valor á aprendizaxe da anatomía, da fisioloxía e das técnicas exploratorias; á comunicación humana préstanlle menos atención. A propia sociedade idolatra a tecnoloxía sanitaria; máis, cando a doenza chega, todos nos decatamos da importancia do trato humano.

En Galicia temos dous idiomas: a nosa lingua propia, o galego, e tamén o castelán, que está instalado desde hai moito tempo neste territorio por razóns históricas. O que debería ser considerado unha riqueza (dispor de duas linguas que nos permiten a comunicación con millóns de persoas doutras xeografías) tense convertido nun problema lingüístico que cómpre arranxar. Na vez de celebrar e protexer este agasallo hai certos sectores que desexan a desaparición do galego e que Galicia sexa unha sociedade monolingüe. Nun dos seus libros escribeu Teresa Moure: “As linguas son a primeira e máis importante das manifestacións culturais, o seu exterminio é un atentado contra o patrimonio cultural da Humanidade. A diversidade lingüística é un ben de todos”. Do mesmo xeito que se protexe a biodiversidade debe tamén protexerse a diversidade lingüística. Se unha lingua morre empobrécese o planeta.  Cando unha sociedade dispón dunha lingua propia posúe, tamén, unha forma diferente de interpretar a vida. Esto evidenciase de xeito moi notable no terreo da saúde e da enfermidade.
Rio no bosque (Óleo. Albeos)

A coexistencia de dous idiomas condiciona a relación no ámbito sanitario. A persoa que usa o galego a cotío síntese mellor atendida si o profesional lle fala no mesmo idioma. Máis o certo é que o galego na sanidade ten unha presenza residual: somos moi poucos os sanitarios que o empregamos no exercicio da profesión. Dase, a miudo, o fenómeno da ocultación da propia lingua: o paciente diríxise ao profesional en castelán, pois entende que colocarse no seu territorio lingüístico pode facilitar a comunicación. Por eso é tan importante que os profesionais fagamos unha oferta positiva, sendo nós os que falemos en galego desde o primeiro encontro. Esto facilitará a comunicación e a relación terapéutica. 

A recuperación do galego no ámbito sanitario pode ter, ademáis, un efecto positivo para o propio idioma. A consideración social que ten a medicina e o grande número de contactos que se producen a diario co sistema sanitario contribúen a prestixiar o galego, de ser utilizado éste de xeito habitual. Eso é o que pretende un grupo de profesionais que ven de constituir a Irmandade da Sanidade Galega (ISAGA), que ten como obxectivo principal potenciar o uso do galego na sanidade, por entender que é beneficioso para a relación terapéutica e tamén favorable para a saúde do propio idioma, hoxendía moi precaria.

Esta Irmandade, que nace baixo o paraugas da Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística, será presentada o vindeiro sábado, 29 de outubro, na Estrada, no transcurso dunha homenaxe ao doutor Manuel Reimóndez Portela, que traballou moitos anos nese concello e deixou relatadas algunhas das súas vivencias no libro “Un médico na aldea”. No transcurso dese acto recibirán un diploma de honra os primeiros 35 membros desta Irmandade; son profesionais de toda Galicia que se teñen distinguido polo compromiso coa língua no seu exercicio profesional


martes, 18 de octubre de 2011

Na defensa da sanidade pública

 En Galicia Hoxe

Cando Núñez Feijóo tomou posesión como presidente da Xunta, en abril de 2009, debuxou un escenario catastrófico, baseado na crise económica, que lle permitiu predicar unha política de austeridade extrema. Afirmou, daquela, que os recortes nunca afectarían á sanidade e á educación, piares do estado do benestar. Mentiu: pasados dous anos os feitos desminten radicalmente as súas verbas: está a desenvolver unha política ultraliberal que provoca un deterioro notable nos servizos sanitarios públicos namentras favorece negocios privados a costa dos orzamentos. Nestes días pasados xa avisou: “O que fixemos en Galicia é o que imos facer en toda España”. E non está só; tamén Ana Pastor afirmou que “o PP recortará un 25% do gasto coa súa reforma sanitaria”. O que non explicou é que servizos deixará de ofrecer a sanidade pública e cales terán que abonar os cidadáns mediante copago. 

A sanidade pública en Galicia experimentou, durante os catro anos de goberno de progreso, un avance extraordinario. O apoio político decidido aos servizos públicos plasmouse en melloras tecnolóxicas e organizativas, na integración na rede do Sergas das arruinadas Fundacións Sanitarias, na creación de novas prazas e a consolidación do emprego dos traballadores. O impulso foi especialmente visible na Atención Primaria (AP) donde se incrementou a carteira de servizos, dotouse de medios aos Centros de Saúde e informatizáronse as consultas, coa posta en marcha da historia clínica e a receita electrónica, que permiten mellorar a calidade da atención sanitaria. Toda esta tarefa puido ser realizada co apoio de moitos profesionais que aportaron o seu esforzo e colaboración. Tamén houbo que superar, daquela, a oposición frontal do PP e de certos axentes sindicais, que puxeron todos os atrancos posibles e provocaron crispación nos centros de traballo para dificultar os avances.

O actual goberno do PP fixo un enorme recorte no orzamento de AP (22% nos últimos dous anos), desmontou o Plan de Mellora e puxo en marcha a xerencia única que fai desaparecer as xerencias de AP e deixa este nivel asistencial como un apéndice dos hospitais. É ben sabido que a mellora na eficiencia dos servizos sanitarios pasa polo fortalecemento dao primeiro nivel asistencial, que debe constituir o eixo do sistema e estar dotado de persoal e medios para ter maior capacidade de resolución. Pero esta Xunta tomou o camiño contrario: aniquila a AP e favorece unha política sanitaria “hospitalocéntrica”, que provoca máis gasto, mais iatroxenia e menos eficiencia.
Diante destes feitos a resposta dos profesionais e das organizacións profesionais foi o silencio. Manuel Martín, voceiro de SOS Sanidade Pública, clamaba nun escrito recente: “É que os profesionais perderon a esperanza nunha AP de calidade? Non hai capacidade de iniciativa na AP? Renunciamos ao futuro?”. Algúns  profesionais, se cadra, están satisfeitos coa situación: a proximidade ideolóxica ao partido gobernante poida que sexa maioritaria. Pero tamén debemos preguntarnos que están a facer as forzas sindicais, noutrora tan belixerantes e intransixentes –algunhas lideradas por os  que agora ocupan postos directivos-; que traballos desenvolven os partidos da oposición, ademáis de lamber nas propias feridas; e cales son as iniciativas das organizacións profesionais para defender o sistema público. Non é preciso preguntar a que se dedican os Colexios de Médicos: son cómplices e compañeiros de viaxe do grupo no poder. 

A nosa sanidade é das mellores e máis eficientes do mundo: o investimento corresponde ao 6% do PIB cando a media na UE é do 9%. A reducción dos orzamentos, a eliminación de servizos e a precarización laboral van provocar a perda de calidade asistencial. De non producirse unha resposta dos cidadáns o deterioro da sanidade continuará sen remedio ata que só teñamos uns servizos de beneficencia para os máis e unha  sanidade privada para a élite económica. A plataforma SOS Sanidade Pública está a convocar mobilizacións contra dos recortes sanitarios: “Míntennos: queren converter a nosa sanidade pública, e o dereito a unha atención sanitaria digna, nun negocio privado”. Se non hai resposta social seguirán a utilizar as tesouras, ata que non haxa xa onde cortar. Se deixamos destruir o sistema sanitario que hoxe temos perderase un elemento fundamental de cohesión social. Cómpre elevar a voz para que saiban que estas políticas de recorte público non son aceptadas pola maioría da poboación. E debemos lembrar que hai un punto de non retorno: chegados a certo nivel de destrucción xa non é posible recuperar o perdido.


lunes, 10 de octubre de 2011

Apple e a obsolescencia programada

En Galicia Confidencial

Un revolucionario da era dixital, un emprendedor sen límites, un líder visionario, un home xenial: non chegan os calificativos para destacar a figura de Steve Jobs,  fundador de Apple (a empresa tecnolóxica que encabeza a valoración bursátil, por diante de IBM e Microsoft), que ven de perder a vida a unha idade moi precoz (56 anos) vítima dun cáncro de páncreas. César Alierta –presidente de Telefónica- afirma, con admiración: “Él era un foco de luz neste ecosistema que entre todos estamos impulsando para mellorar o benestar da sociedade”. O deseñador Mariscal escribeu, conmocionado: “O Mac, Pixar, iPod, iTunes, iPhone, iPad: I love Jobs. Grazas por facerte millonario bendendo intelixencia bela. Adeus”. Ainda que agora o presenten coma un Edison moderno a realidade é que este home non inventou nada relevante; pero soubo crear e vender dispositivos informáticos atractivos e fáciles de usar que cambiaron a forma de relacionarse de millóns de persoas en todo o mundo. De ahí o seu éxito e o seu rápido enriquecemento. 

Máis ninguen recorda que esta empresa, simbolizada por unha mazá, -para dar a imaxe de compromiso coa natureza e a ecoloxía-, foi denunciada en 2003 porque as baterías da primeira xeración de iPods duraban só 18 meses. Ante as demandas dos usuarios, Apple respondía que tiñan que mercar un aparello novo, xa que a empresa non dispuña de baterías de recambio. Foi a abogada Elizabeth Pritzker quen presentou unha demanda colectiva, coñecida como “Westley contra Apple”. Demostraron que a batería estaba deseñada para ter unha vida curta, gañaron o xuizo e Apple tivo que crear un departamento de recambio de baterías e aumentar a garantía do producto a dous anos. 

Máis Apple, en realidade, non precisa para nada desta burda trampa das baterías descargadas. Os constantes cambios dos seus dispositivos provocan unha pronta caducidade dos mesmos, e os seus usuarios vense empuxados a un recambio periódico e compulsivo dos mesmos para dispor das melloras introducidas. Neste terreo sí que foi un auténtico xenio o empresario que ven de fenecer. Esta é unha das maneiras de por en práctica o que se chama obsolescencia programada. Defínese así a planificación do remate da vida útil dun produto, de xeito que quede inútil ou inservible despois dun tempo calculado de antemán polo fabricante. Todos os aparellos informáticos, electrónicos e mesmo os electrodomésticos –que tanto nos facilitan a vida no mundo occidental-, están deseñados para que se deterioren nun determinado período, facendo para o usuario máis fácil a súa substitución que a reparación. 

Esta práctica ten un grande impacto medioambiental. Xera tal cantidade de resíduos que fai imposible a súa reciclaxe e está a envelenar a superficie do planeta. Hai un excelente documental (“Mercar, tirar, mercar” de Cosima Dannoritzer) no que se demostra con imaxes esta práctica perversa. Os aparellos que nós tiramos (móbiles, ordenadores, impresoras) chegan a África. En Ghana, á beira do río Densu, está o vertedoiro tóxico de Agbogbloshie, inmenso territorio nauseabundo donde centos de rapaces revolven entre o lixo buscando restos de cobre ou aluminio. As imaxes resultan impactantes. 
A OCU tamén ven de denunciar a fraude na reciclaxe dos resíduos electrónicos. Colocou emisores GPS en 15 electrodomésticos e levounos a un punto limpo. Só seis foron tratados correctamente; o resto remataron en vertedoiros ilegais, chatarrerías e mesmo en “zonas de sombra”, posiblemente en recipientes para ser exportados. Sábese que moitos productos electrónicos e informáticos chegan ao Terceiro Mundo como axudas para a modernización cando en realidade só se trata de lixo que envelena os rios, destrúe a paisaxe e compromete u futuro.

Neste tempo de crise haberá que replantexar as forma de producción, comercialización e consumo nas que estamos instalados, se non queremos rematar coa vida no planeta convertida nun inferno. O economista Serge Latouche propón a idea do decrecemento para tentar conxugar economía e sostibilidade. De seguir con este consumo compulsivo da última novidade da telefonía móbil, o lixo electrónico, que nós mesmos provocamos, acabará por envelenar a nosa existencia.

 

viernes, 30 de septiembre de 2011

Que pasou na Guerra Civil

 En Galicia Confidencial

O meu amigo Federico Cocho ven de publicar un libro necesario e oportuno: “Guerra Civil, que pasou en Galicia e en España” (Xerais, 2011). O texto está ordenado en trinta capítulos nos que o autor relata cronolóxicamente, en forma de crónica xornalística,  a sucesión de feitos que levan desde as debilidades da II República e os movementos conspirativos (o que Azaña cualificou como unha “carreira cega cara a catástrofe”), ata os principais episodios da guerra, a cruel persecusión dos derrotados na postguerra e a lenta e sistemática eliminación dos maquis, despois de anos de estéril resistencia polos montes. 

É un libro honesto e rigoroso, froito de catro anos de intenso traballo e do estudio de numerosa documentación. O autor fai un excelente labor de síntese e constrúe un texto con vocación divulgativa e de gran valor educativo, que debería ser lectura abrigada en todos os centros de ensino de Galicia. Despois de anos de medo e silencio é preciso contar a historia con honestidade para evitar que se repitan os erros do pasado. “Honrar aos que sufriron. Rehabilitar a memoria dos asasinados naquel baño de sangue. (...) Interiorizar a lección contra a intolerancia, contra os salvapatrias, contra os extremistas. Aprender da historia para manter sempre viva a chama da liberdade e da paz”, tal como reclama o propio autor.

Cando ocorre unha catástrofe natural (Haiti, Fukushima) queda unha pegada de destrucción e morte. Máis cando se produce unha confrontación bélica permanece, ademáis, un rastro de temor, de xenreira e de contas pendentes que fai que as feridas permanezan abertas durante xeracións. Hai pouco estivemos en Mostar –conteino noutra crónica-, a elí puidemos ver o medo nos ollos da xente, o silencio receloso e a emoción asomando no rostro. Tamén vimos os parques da cidade sementados de túmulos. 

Nunha guerra, e máis nunha guerra entre irmáns, hai sempre un traballo previo para alimentar o odio, para afondar na crispación que leva á construcción das barricadas e o uso das armas. Nos preámbulos da Guerra Civil houbo unha extensa confabulación civil e militar que preparou o terreo para provocar e xustificar o derramento de sangue. O hispanista Paul Preston (El holocausto) preguntábase, nunha recente entrevista, como puido chegar tan lonxe o odio. A súa muller atopouno algunha vez chorando sobre os documentos que lle serviron de base para contar esta historia, que él mesmo cualifica como inhumana.  “Os franquistas –decía o historiador- vían España como un corpo donde se incrustara unha especie de veleno en forma de comunismo, anarquismo ou liberalismo, un veleno que compría quitar exterminando físicamente ás persoas portadoras”. Foi unha guerra cruel, na que morreron milleiros de inocentes, seguida dunha longa postguerra na que os vencedores practicaron unha represión sistemática e continuada sobre os vencidos.

Despois de tantos anos de medo e silencio, a Guerra Civil comezou, nos últimos anos, a ser tema literario para diversos autores (Rivas, Mendoza, Muñoz Molina), e hai historiadores e grupos de traballo que están a facer unha grande labor de investigación para procurar a verdade histórica. Débese mencionar o rigoroso traballo realizado polas universidades galegas (“As vítimas, as voces, os nomes e os lugares”), baixo a dirección do profesor Lourenzo Prieto. Tamén hai numerosas asociacións para a recuperación da memoria histórica que procuran a restauración da honra das víctimas do franquismo.

Pero era preciso un libro coma este, con afán divulgativo e coa pretensión de achegar unha lectura honesta da historia a quen queira comprender as causas e as consecuencias terribles desta guerra, que marcou o século XX deste país e mesmo de Europa. O propio autor explicaba nunha entrevista a orixe deste texto: “Foi por unha cuestión de interese persoal. O meu pai, Ángel Cocho, foi secretario das Mocedades Galeguistas e logo militante do Partido Galeguista. Nun proceso de busca de información atopei que faltaba un libro de síntese, que contase a guerra desde unha óptica galega”. Tamén afirma: “Galicia quedou pronto na zona nacional, e daquela moitos galegos foron mobilizados porque ´lles tocaba`. Pero o mito da Galicia fascista é mentira: así o proban os 14.000 represaliados que contabilizou ´Nomes e Voces`. (...) O que pasou en Galicia é unha proba de que o golpe tiña unha intención exterminadora, pois non era para nada necesario. A guerra só durou uns días, pero houbo 5.000 fusilados ou ´paseados`”. 

O xeneral Mola, que exerceu como “director” da conspiración enviou instruccións por escrito (maio do 36): “Se tendrá en cuenta que la acción ha de ser en extremo violenta para reducir lo antes posible a un enemigo fuerte y bien organizado”. Os militares sublevados empregaron o terror de xeito sistemático. Contaron, ademáis, coa cobertura ideolóxica da Igrexa: “Houbo complicidade e aberta colaboración represora para o que definiron como “Cruzada”. Foi un apoio clave na ultracatólica España do momento”.
En Galicia non houbo campos de batalla: os nosos mozos foron morrer noutras xeografías. Pero houbo unha represión cruel contra dos vencidos, durante e despois da guerra, e houbo campos de concentración que acolleron a miles de presos en condicións infrahumanas, milleiros de cidadáns honestos perseguidos e humillados, e outros que fuxiron de España para salvar a vida ou evitar a prisión...

Como dí o autor no prólogo do libro: “Bágoas, moitas bágoas. Dor e sufrimento inimaxinables na Galicia de hoxe. Milleiros de mozos levados a morrer nunha guerra da que tamén foron vítimas. Vidas estragadas en plena mocidade. Moreas de crimes impunes por todos os recunchos do país. Viúvas, orfos e nais desgarradas pola perda dos fillos. Cárcere e penalidades sen conto para milleiros de familias. Esa é a nosa historia e convén coñecela. Para eso serve este excelente libro de Federico Cocho.

Homenaxe ás vítimas do franquismo (Díaz Pardo). Campo da Rata (A Coruña)